Jan-Bas Bollen: magische muziek (2 februari)

Dat het Sauer-orgel en het Utopa Barokorgel vanaf de losse speeltafel beneden in de zaal kunnen worden bespeeld, zal voor de meeste bezoekers van het Orgelpark geen verrassing meer zijn. Maar dat beide orgels tot klinken kunnen komen door met de handen de lucht te kneden, dat is niet eerder vertoond. Op 1 februari (na een voorproefje tijdens de Uitmarkt) presenteert componist en performer Jan-Bas Bollen zijn ‘HyperTheremin’: een door hem zelf ontwikkeld elektronisch instrument, dat in speelwijze grote overeenkomsten vertoond met de klassieke theremin.

 

Jan-Bas Bollen (Amsterdam, 1961) heeft zich in de loop van de tijd onder andere gespecialiseerd in de elektronische muziek. Hij legt uit dat de aansturing van elekronisch geluid lange tijd via het keyboard van een synthesizer verliep. Bollen: ‘Het nadeel daarvan is dat je je handen kwijt bent. Je hebt beide handen op de toetsen en met de voeten kun je eventueel nog een pedaal bedienen. Dat is een grote beperking. Om in de elektronische muziek een mooie klank te maken of om van de ene klankkleur naar de andere te bewegen, moet je gelijktijdig een heleboel parameters veranderen. En daar heb je je handen voor nodig.’

 

De Handen van Waisvisz

‘De overgang naar de digitale techniek heeft daar niet zo gek veel in veranderd. Sommige muzikanten gebruiken nu de computermuis of een joystick, maar dat is voor mij nog altijd ontoereikend. Fascinerend was het instrument De Handen van Michel Waisvisz, een pionier in de live elektronische muziek die in 2008 overleed. Zijn instrument kwam in de buurt van mijn HyperTheremin, maar zat nog wel op allerlei manieren vast aan stekkers en kabels.’

Zo’n vijf jaar geleden stuitte Jan-Bas Bollen op een apparaatje dat het mogelijk maakt door handbewegingen de computer aan te sturen. De prijs viel mee, hij kocht een exemplaar en ging ermee aan de slag. Uiteindelijk heeft dat geleid tot een alternatief voor ‘controllers’ als het keyboard of de computermuis: door de handen door de lucht te bewegen kan het geluid worden gevormd. Mits, benadrukt Bollen, het apparaatje kan worden aangesloten op een instrument met een digitale interface. En daar komen de twee orgels van het Orgelpark in beeld: sinds de ontwikkeling van de digitale speeltafel zijn het Sauer-orgel en Utopa Barokorgel immers bekabeld met MIDI.

 

Tot het hart doordringen

Orgelpark-programmeur Johan Luijmes vond het een spannend idee, temeer daar Bollen min of meer vertrouwd is met het orgel. Zijn vader, Thom Bollen, was naast liedbegeleider ook koordirigent en organist in de Amsterdamse schuilkerk Ons’ Lieve Heer op Solder én in de Sint-Nicolaaskerk bij het Centraal Station. Later zou Bollen junior compositie studeren bij onder anderen Joep Straesser, die zijn sporen vooral heeft verdiend in het orgelrepertoire. Zelf is Bollen van huis uit violist en die achtergrond bepaalt ook zijn houding ten opzicht van zijn nieuwe instrument: ‘Ik wil tot het hart van het instrument doordringen en het op het podium tot leven brengen.’

 

 

Jan-Bas Bollen vergt het uiterste van de digitale speeltafel

 

Stresstest

Daarbij vergt hij het uiterste van de digitale speeltafel. Bollen: ‘Het apparaatje dat mijn handbewegingen registreert, brengt onvoorstelbare hoeveelheden data voort. Als je naar een film kijkt, zie je ongeveer 25 beeldjes per seconde. Mijn ‘controller’ leest 60 frames per seconde, waarbij ieder ‘frame’ 330 informatiestromen produceert: van de beweging van mijn knokkels, de hoek waarin ik mijn handen houd en de positie van mijn handen ten opzichte van de zaal tot de ruimte tussen mijn vingers enzovoorts enzovoorts. Dat stelt extra eisen aan de door het Duitse bedrijf Sinua ontwikkelde speeltafel-software – hun team werkte op de achtergrond mee om dit baanbrekende project technisch in goede banen te leiden. Daarmee is Non tocco, zoals Bollen zijn concertprogramma heeft genoemd, een soort stress-test voor de digitale speeltafel. 

 

Jacob Lekkerkerker

In de composities die hij voor deze avond heeft gemaakt, gaan de verschillende klanklagen van de orgels een dialoog met elkaar aan. Daarnaast speelt hij enkele improvisaties met organist Jacob Lekkerkerker, waarbij deze laatste op het Sauer-orgel klankvelden schept, terwijl Bollen vanuit het Utopa Barokorgel een expressieve, punctuele laag toevoegt. Het belooft een spectaculair concert te worden. Bollen: ‘Zonder een toets aan te raken voel je hoe de lucht van het orgel door de zaal jaagt. Dat is magisch.’

 

Auteur: Jacqueline Oskamp